اختلاف الفقهاءاِخْتِلاف الْفُقَها، عنوان شاخه ای از علم فقه که در آن به مقایسه آراء فقیهان پرداخته می‌شود. ۱ - پیشینهدر سخن از پیشینه اختلاف الفقها، باید سرآغاز آن را با پیدایش رأی و نظر در فقه همزمان دانست. ۱.۱ - صحابه و تابعینبرپایه اشارات موجود در منابع، پاره ای از موضوعات فقهی وجود داشته که میان صحابه مورد بحث و اختلاف نظر بوده است. [۲]
صنعانی عبدالرزاق، المصنف، ج۱، ص۳۵۶، به کوشش حبیب الرحمان اعظمی، بیروت، ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م.
[۳]
صنعانی عبدالرزاق، المصنف، ج۲، ص۵۶۵، به کوشش حبیب الرحمان اعظمی، بیروت، ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م.
[۴]
صنعانی عبدالرزاق، المصنف، ج۳، ص۱۱، به کوشش حبیب الرحمان اعظمی، بیروت، ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م.
گاه این اختلاف نظر به دو گروه از اصحاب ، چون مهاجرین و انصار یا حجازیان و عراقیان باز می‌گشته است. [۵]
صنعانی عبدالرزاق، المصنف، ج۱، ص۵۵۷، به کوشش حبیب الرحمان اعظمی، بیروت، ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م.
[۶]
صنعانی عبدالرزاق، المصنف، ج۲، ص۴۳۵، به کوشش حبیب الرحمان اعظمی، بیروت، ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م.
از آن میان، محمد بن ادریس شافعی ، اختلاف آراء منتسب به دو تن از فقیهان بزرگ صحابه، امام علی (علیه السلام) و ابن مسعود را در کتابی گردآورده است. [۷]
شافعی محمد، الام، ج۷، ص۱۶۳ به بعد، بیروت، دارالمعرفه.
به طور کلی اختلافات فقهی میان صحابه و پس از آنان تابعین ، در برخی از آثار تألیف شده در موضوع اختلاف الفقها، چون الاشراف ابن منذر و الخلاف طوسی بازتاب یافته است. ۲ - سده اولبا دور شدن از عصر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، به موازات گسترش دامنه اختلاف آراء میان تابعین و فقیهان سرزمین های گوناگون، روش هایی نیز در برخورد با این اختلافات پیشنهاد می‌شد. روش هایی که در طیفی وسیع، از تخییر در انتخاب یکی از دو یا چند قول، تا سختگیری بر حذف سایر اقوال و یافتن یک قول مصیب را در بر می‌گرفت. [۸]
ابن مقفع عبدالله، رسالة فی الصحابة، ج۱، ص۳۱۷- ۳۱۸، آثار ابن المقفع، بیروت، ۱۴۰۹ق /۱۹۸۹م.
[۹]
ابویوسف یعقوب، الخراج، ج۱، ص۱۹، بیروت، ۱۳۹۹ق /۱۹۷۹م.
[۱۰]
ابویوسف یعقوب، الخراج، ج۱، ص۵۹، بیروت، ۱۳۹۹ق /۱۹۷۹م.
[۱۱]
ابویوسف یعقوب، الخراج، ج۱، ص۹۴- ۹۵، بیروت، ۱۳۹۹ق /۱۹۷۹م.
[۱۲]
ابویوسف یعقوب، الخراج، ج۱، ص۱۵۶، بیروت، ۱۳۹۹ق /۱۹۷۹م.
[۱۳]
شافعی محمد، الرسالة، ج۱، ص۵۶۰ به بعد، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، ۱۳۵۸ق /۱۹۳۹م.
۲.۱ - جواز اجتهاددر برابر نگرش بدبینانه از سوی نقادان « رأی » نسبت به اختلاف آراء فقیهان ، [۱۴]
ابن بابویه محمد، معانی الاخبار، ج۱، ص۱۵۷ به نقل از امام صادق، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۱ش.
[۱۵]
ابن مقفع عبدالله، رسالة فی الصحابة، ج۱، ص۳۱۷- ۳۱۸، آثار ابن المقفع، بیروت، ۱۴۰۹ق /۱۹۸۹م.
یک نگرش خوش بینانه در این باره غالب بود. این تفکر در قالب احادیثی به نقل از صحابیانی چون عمرو بن عاص و ابوهریره از زبان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در نیمه دوم سده اول قمری رواج داشت که اگر فقیهی اجتهاد کند، حتی در صورت خطا کردن، سزاوار پاداش الهی خواهد بود.در همین زمینه حدیثی دیگر نیز - دست کم در سده دوم قمری - بر سر زبان ها بود که برپایه آن اختلاف امت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) (یا اصحاب آن حضرت) رحمتی الهی پنداشته می‌شد. [۱۷]
سیوطی، الجامع الصغیر، ج۱، ص۱۳، قاهره، ۱۳۷۳ق /۱۹۵۴م.
[۱۸]
مناوی عبدالرئوف، «کنوز الحقائق»، ج۱، ص۱۳، در حاشیة الجامع الصغیر (هم، سیوطی).
در تفسیر این حدیث ، چنین می‌گفتند که اتفاق آراء فقیهان، مردم را در تنگنا قرار می‌دهد و اختلاف آنان گونه ای از توسع را برای مکلفان ایجاد می‌کند. در منابع امامی ، با وجود تأیید اصل حدیث، چنین تفسیری از آن به شدت محکوم شده است. [۲۱]
تفسیر، منسوب به نعمانی، ج۱، ص۹۱، همراه ج۹۰ بحار الانوار مجلسی، بیروت، ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م.
۲.۲ - اواخر سده اولبدون سخن از متن حدیث «اختلاف امتی رحمة»، شواهد نشان از آن دارند که تفکر ارائه شده در آن، در اواخر سده اول قمری از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است، چه آن هنگام که برخی نگرانی خود را از تشتت آراء فقیهان بیان داشتند و از خلیفه فقیه عمر بن عبدالعزیز درخواستند تا مردم را بر مذهبی واحد گرد آورد، او از این امر ناخرسندی نمود و با نامه‌هایی که به سرزمین های مختلف ارسال داشت، اختلاف میان مذاهب بومی را پذیرا شد [۲۴]
دارمی عبدالله، سنن، ج۱، ص۱۵۱، دمشق، ۱۳۴۹ق.
تحلیل نظری این برخورد را در گفتار عالم کوفی معاصر وی، عون بن عبدالله می‌توان یافت که اگر اختلاف آراء در میان باشد، گونه ای از امکان انتخاب برای مکلفان وجود خواهد داشت. [۲۵]
دارمی عبدالله، سنن، ج۱، ص۱۵۱، دمشق، ۱۳۴۹ق.
۳ - سده دوماز میانه سده دوم قمری، همزمان با آغاز دوره تدوین در فقه و تألیف آثاری در زمینه های گوناگون آن، این نکته نیز به خوبی احساس می‌شد که کنار هم آوردن آراء پیشینیان می‌تواند در مسیر اجتهاد ، راه را هموار نماید. قاضی ابویوسف در یکی از آثار خود با عنوان اختلاف ابی حنیفة و ابن ابی لیلی به بررسی اختلاف نظرهای فقهی این دو فقیه برجسته مکتب کوفه ، پرداخت. [۲۶]
قاضی ابویوسف، اختلاف ابی حنیفة و ابن ابی لیلی، به کوشش ابوالوفا افغانی، قاهره، ۱۳۵۷ق
[۲۷]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۵۷ برای دو عنوان اثر یافت نشده از او یعنی اختلاف الامصار و الجوامع فی اختلاف الناس.
محمد بن حسن شیبانی نیز در کتاب الحجه به تفصیل به بررسی استدلالی اختلاف آراء میان فقیهان مکتب ابوحنیفه و حجازیان پرداخت [۲۸]
محمد بن حسن شیبانی، کتاب الحجه، چاپ لکهنو، ۱۸۸۸م.
[۲۹]
محمد بن حسن شیبانی، کتاب الحجه، چاپ حیدرآباد دکن، ۱۳۸۵ق/ ۱۹۶۵م.
[۳۰]
شافعی محمد، الام، ج۷، ص۹۶ به بعد برای نوشته‌هایی از شافعی در این زمینه، بیروت، دارالمعرفه.
[۳۱]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۶۴.
۳.۱ - اواخر سده دومدر اواخر سده دوم قمری، باید از نوشته مورخ پرآوازه، محمد بن عمر واقدی با عنوان کتاب الاختلاف یاد کرد که به گواهی ابن ندیم [۳۲]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۱۱.
در آن اختلاف اهل مدینه و اهل کوفه را در ابواب گوناگون فقه مورد بررسی قرار داده بود.۴ - سده سومدوره ای بسیار مهم در تاریخ تدوین اختلاف فقها، نیمه دوم سده سوم قمری و آغاز سده چهارم قمری است که روزگار تألیف مشهورترین کتب در این موضوع و غالباً با عنوان اختلاف الفقهاست. اهمیت کتاب الجامع الصحیح یا سنن ترمذی را که اساس آن یک جامع حدیثی است، اما به‌طور استطرادی در باب باب آن به مطالعه مقایسه ای آراء فقیهان پرداخته شده است، نیز نباید نادیده گرفت. [۳۳]
ترمذی محمد، سنن، ج۱، ص۲۵، به کوشش احمد محمد شاکر و دیگران، قاهره، ۱۳۵۷ق /۱۹۳۸م.
[۳۴]
ترمذی محمد، سنن، ج۱، ص۳۱، به کوشش احمد محمد شاکر و دیگران، قاهره، ۱۳۵۷ق /۱۹۳۸م.
[۳۵]
ترمذی محمد، سنن، ج۱، ص۴۱، به کوشش احمد محمد شاکر و دیگران، قاهره، ۱۳۵۷ق /۱۹۳۸م.
۵ - سده های بعدحرکتی که در این دوره آغاز شده بود، در سده های پس از آن شاید با استقبال کمتر استمرار یافت و به کوشش پیروان مذاهب گوناگون، آثاری در این رشته پدید آمد. این کتاب ها بر خلاف نوشته های سده سوم قمری، بیشتر عنوان های «الخلاف» و «الخلافیات» یا عناوین استحسانی بر خود داشتند. ۶ - هزاره قبلگفتنی است که در هزار سال گذشته، آثاری نیز پدید آمده‌اند که در آن‌ها تنها آراء ابوحنیفه و شافعی مورد مقایسه قرار گرفته اند و در سویی دیگر باید کتاب هایی را علاوه کرد که در اختلافات داخلی میان فقیهان یک مذهب نوشته شده اند. از این دست کتاب ها می‌توان به التقریب ابوالحسین قدوری (د ۳۶۲ق) در مسائل مورد اختلاف میان ابوحنیفه و اصحابش [۳۶]
لکنوی محمد، الفوائد البهیة، ج۱، ص۳۰-۳۱، قاهره، ۱۳۲۴ق /۱۹۰۶م.
[۳۷]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۳۲ برای دو عنوان مشابه.
[۳۸]
دفتر کتابخانه اسعد افندی، استانبول، ص۵۸، محمودبک مطبعه سی.
، و مختلف الشیعه علامه حلی (د ۷۲۶ق) در اختلاف آراء میان فقیهان امامیه [۳۹]
علامه حلی، مختلف الشیعة، چاپ سنگی، تهران، ۱۳۲۴ق.
[۴۰]
علامه حلی، مختلف الشیعة، چاپ جدید، قم، ۱۴۱۲ق به بعد.
اشاره کرد.۷ - آثار مشهوربرخی از کتاب های تألیف شده در باب اختلاف الفقها که به اعتبار تقدم در تألیف یا رواج کتاب از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده اند، عبارتند از: ۱. اختلاف العلماء ، اثر محمد بن نصر مروزی (د ۲۹۴ق /۹۰۷م). نسخه ای مشتمل بر مجموع ابواب فقهی از این کتاب در دست است که به کوشش صبحی سامرایی در ۱۴۰۶ق /۱۹۸۶م در بیروت به چاپ رسیده و چنین می‌نماید که تحریر مختصر از « اختلاف الفقهاء » کبیری باشد که ابن ندیم از آن سخن گفته است. [۴۱]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۶۶ درباره ضبط نام مؤلف به صورت احمد به جای محمد.
مؤلف که خود به مکتب اصحاب حدیث گرایش دارد، نظریات سفیان ثوری را بر دیگر فقیهان مقدم داشته است. [۴۲]
مروزی محمد، اختلاف العلماء، ج۱، ص۲۳، به کوشش صبحی سامرایی، بیروت، ۱۴۰۶ق /۱۹۸۶م.
[۴۳]
مروزی محمد، اختلاف العلماء، ج۱، ص۲۵، به کوشش صبحی سامرایی، بیروت، ۱۴۰۶ق /۱۹۸۶م.
[۴۴]
مروزی محمد، اختلاف العلماء، ج۱، ص۲۷، به کوشش صبحی سامرایی، بیروت، ۱۴۰۶ق /۱۹۸۶م.
[۴۵]
سبکی عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۲، ص۲۵۳، به کوشش محمودمحمدطناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، ۱۳۸۴ق /۱۹۶۵م.
۲. الاختلاف و الائتلاف ، تألیف ابو مُضَر عالم معتزلی در نیمه دوم سده سوم قمری. وی به دور از انتظار در این اثر خود، آراء فقیهان اصحاب حدیث چون اسحاق بن راهویه و احمد بن حنبل را در کنار آراء دیگر فقیهان قرار داد و همین امر اعتراض ابوعلی جبایی را برانگیخت. [۴۶]
قاضی عبدالجبار، فضل الاعتزال، ج۱، ص۳۰۱-۳۰۲، فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة، به کوشش فؤاد سید، تونس، ۱۳۹۳ق /۱۹۷۴م.
۳. اختلاف الفقهاء ، اثر زکریا بن یحیی ساجی (د ۳۰۷ق /۹۱۹م)، فقیهی از اصحاب حدیث که به شافعی گرایش خاص داشت و در کتاب خود نظریات او را بر دیگر فقیهان مقدم ساخت. [۴۷]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۶۶.
[۴۸]
ذهبی احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۴، ص۱۹۸، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۴ق /۱۹۸۴م.
[۴۹]
سبکی عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۳، ص۳۰۰ برای فهرستی از فقیهانی که او آراء آنان را گرد آورده است، به کوشش محمودمحمدطناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، ۱۳۸۴ق /۱۹۶۵م.
ساجی خود این کتاب را در یک مجلد اختصار کرده، و نسخه ای از این اختصار در دست سبکی بوده است. [۵۰]
سبکی عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۳، ص۳۰۰، به کوشش محمودمحمدطناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، ۱۳۸۴ق /۱۹۶۵م.
اختلاف الفقهاء ساجی نزد فقیهان امامی مکتب بغداد در سده پنج قمری مورد توجه بوده است. [۵۴]
طوسی محمد، الخلاف، ج۱، ص۲۸۷، تهران، ۱۳۷۷ق.
۴. اختلاف الفقهاء، تألیف محمد بن جریر طبری (د ۳۱۰ق /۹۲۲م) پایه گذار فقه جریری . [۵۵]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۹۲.
او در کتاب خود غالباً قول مالک را بر دیگر فقیهان مقدم داشته است. [۵۶]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۴.
[۵۷]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۷.
از این کتاب تنها بخش هایی به صورت خطی محدود بر جای مانده که کِرن در مقاله ای با عنوان « اختلاف الفقهاء طبری » به بررسی آن‌ها پرداخته، [۵۸]
اف کِرن، رساله «اختلاف الفقهاء طبری»، ج۱، ص۶۱ به بعد، ۱۹۰۱.
و این بخش های بازمانده، پاره ای توسط همو در قاهره (۱۳۲۰ق /۱۹۰۲م) انتشار یافته، و پاره های دیگر را شاخت در لیدن (۱۹۳۳م) به چاپ رسانیده است.۵. الاشراف فی اختلاف العلماء ، اثر ابوبکر ابن منذر نیشابوری (د ۳۱۸ق /۹۳۰م) که باید او را فقیهی مستقل، اما نزدیک به مذهب شافعی به شمار آورد. اهمیت ویژه ای که برای آراء ابوثور [۵۹]
ابن منذر نیشابوری ابوبکر، الاشراف فی اختلاف العلماء، د ۳۱۸ق /۹۳۰مو
در برگ برگ الاشراف دیده می‌شود، شایان توجه است.بخش های بر جای مانده از این کتاب در ابواب معاملات و حدود، به کوشش محمد بن نجیب سراج الدین در قطر (۱۴۰۶ق /۱۹۸۶م) در دو مجلد به چاپ رسیده است. همچنین قطعه ای مربوط به مباحث عبادات را سیوطی در رساله نوراللمعة [۶۰]
سیوطی، رساله نوراللمعة، ج۱، ص۲۰۷ به بعد، ضمن مجموعة الرسائل المنیریة، بیروت، ۱۹۷۰م، ج ۱.
نقل کرده است.وسعت رواج این کتاب علاوه بر مذاهب گوناگون اهل سنت ، [۶۱]
ابن هبیره یحیی، الافصاح، ج۱، ص۲۱۵، به کوشش محمد راغب طباخ، حلب، ۱۳۶۶ق /۱۹۴۷م.
[۶۲]
ابن هبیره یحیی، الافصاح، ج۲، ص۴۲۷، به کوشش محمد راغب طباخ، حلب، ۱۳۶۶ق /۱۹۴۷م.
[۶۳]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۴، ص۵۷۳، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت /طرابلس، ۱۳۸۷ق /۱۹۶۷م.
[۶۴]
رودانی محمد، صلة الخلف، ج۱، ص۱۱۹، به کوشش محمد حجی، بیروت، ۱۴۰۸ق /۱۹۸۸م.
محافل اباضی عمان و شمال افریقا را نیز در برمی گرفته است. [۶۵]
ابوسعید کدمی محمد، الجامع المفید، ج۱، ص۱۲۵- ۱۲۶، مسقط، ۱۴۰۶ق /۱۹۸۵م.
[۶۶]
کندی محمد، بیان الشرع، ج۷، ص۱۰، قاهره، ۱۴۰۴ق /۱۹۸۴م.
[۶۷]
کندی محمد، بیان الشرع، ج۷، ص۲۹، قاهره، ۱۴۰۴ق /۱۹۸۴م.
[۶۸]
درجینی احمد، طبقات المشایخ بالمغرب، ج۲، ص۴۷۰، به کوشش ابراهیم طلای، قسنطینه، ۱۳۹۴ق /۱۹۷۴م.
[۶۹]
درجینی احمد، طبقات المشایخ بالمغرب، ج۲، ص۴۹۶، به کوشش ابراهیم طلای، قسنطینه، ۱۳۹۴ق /۱۹۷۴م.
[۷۰]
شماخی احمد، السیر، ج۲، ص۱۰۰، به کوشش احمد بن سعود سیابی، مسقط، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۷م.
[۷۱]
شماخی احمد، السیر، ج۲، ص۱۰۶، به کوشش احمد بن سعود سیابی، مسقط، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۷م.
ابوسعید کدمی از فقیهان اباضی عمان بر الاشراف، زیاداتی نوشته است [۷۲]
کندی محمد، بیان الشرع، ج۵، ص۳۳۶-۳۳۷، قاهره، ۱۴۰۴ق /۱۹۸۴م.
۶. اختلاف الفقهاء، تألیف ابوجعفر طحاوی (د ۳۲۱ق /۹۳۳م)، فقیه نامدار حنفی . طحاوی در این اثر به اختلاف میان ۳ مذهب حنفی، مالکی و شافعی به‌طور گسترده، و به نظریات دیگر فقیهان کهن در سطحی محدودتر پرداخته، و به طبع آراء حنفیان را بر دیگران مقدم داشته است. در این اثر پس از مذاهب سه گانه، به آراء سفیان ثوری توجه ویژه ای دیده می‌شود. [۷۳]
طحاوی احمد، اختلاف الفقهاء، ج۱، ص۴۷-۵۰، به کوشش محمد صغیر حسن معصومی، اسلام آباد، ۱۳۹۱ق.
[۷۴]
طحاوی احمد، اختلاف الفقهاء، ج۱، ص۵۳ -۵۴، به کوشش محمد صغیر حسن معصومی، اسلام آباد، ۱۳۹۱ق.
بررسی اختلافات داخلی در مذهب حنفی نیز در این کتاب به تفصیل آمده است. [۷۵]
طحاوی احمد، اختلاف الفقهاء، ج۱، ص۴۷، به کوشش محمد صغیر حسن معصومی، اسلام آباد، ۱۳۹۱ق.
[۷۶]
طحاوی احمد، اختلاف الفقهاء، ج۱، ص۵۱، به کوشش محمد صغیر حسن معصومی، اسلام آباد، ۱۳۹۱ق.
[۷۷]
طحاوی احمد، اختلاف الفقهاء، ج۱، ص۶۳، به کوشش محمد صغیر حسن معصومی، اسلام آباد، ۱۳۹۱ق.
جلد نخست این کتاب به کوشش محمد صغیر حسن معصومی در اسلام آباد پاکستان (۱۳۹۱ق) به چاپ رسیده است. ابوبکر جصّاص رازی (د ۳۷۰ق /۹۸۰م) اختصاری از این کتاب فراهم آورده که بخش هایی از آن به صورت نسخه های خطی باقی است. [۷۸]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۳۲.
عالمان امامی بغداد به اختلاف الفقهاء طحاوی توجه داشته‌اند و این اثر یکی از منابع اساسی سید مرتضی در الانتصار بوده است. ۷. مختلف الروایة ، اثر ابواللیث سمرقندی (د ۳۷۳ق /۹۸۳م)، فقیه حنفی ماوراء النهر ، در باب اختلافات فقهی میان ابوحنیفه ، مالک و شافعی [۸۲]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۶۳۶.
.نسخه های شایع کتاب از سوی علاءالدین سمرقندی (د ۵۵۳ق /۱۱۵۸م) تحریری دوباره است، اما نسخه بدون تحریر آن، همچنین مختصری از ابواللیث در اختلاف الفقها با عنوان تأسیس النظائر وجود دارد. ۸. مسائل الخلاف ، تألیف ابوبکر ابهری (د ۳۷۵ق /۹۸۵م)، فقیه مالکی. این اثر را باید از نخستین گام های مالکیان در تدوین اختلاف الفقها شمرد که به پیروی از آن چند تن از شاگردان ابهری چون شاگرد خاص او ابوسعید قزوینی در الالحاف فی مسائل الخلاف ، ابوالقاسم بن جلاب در «مسائل الخلاف» و ابو تمام علی بن محمد بصری در مختصر فی الخلاف در این باره قلم زده اند. [۸۳]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۴، ص۴۰۵، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت /طرابلس، ۱۳۸۷ق /۱۹۶۷م.
[۸۴]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۴، ص۴۷۳-۴۷۴، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت /طرابلس، ۱۳۸۷ق /۱۹۶۷م.
[۸۵]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۴، ص۶۰۴، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت /طرابلس، ۱۳۸۷ق /۱۹۶۷م.
[۸۶]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۴، ص۶۰۵، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت /طرابلس، ۱۳۸۷ق /۱۹۶۷م.
[۸۷]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۵۳.
۹. عیون الادلة فی مسائل الخلاف بین فقهاء الامصار ، اثر ابوالحسن ابن قصار بغدادی مالکی (د ۳۹۷ق /۱۰۰۸م) از شاگردان ابهری. ابواسحاق شیرازی [۸۸]
ابواسحاق شیرازی ابراهیم، طبقات الفقهاء، ج۱، ص۱۰۷، به کوشش خلیل میس، بیروت، دارالقلم.
آن را بهترین تألیف مالکیان در اختلاف الفقها دانسته است. [۸۹]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۴، ص۶۰۲، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت /طرابلس، ۱۳۸۷ق /۱۹۶۷م.
از این اثر نسخه ای خطی در جامع قرویین فاس نگهداری می‌شود. [۹۰]
ابن هبیره یحیی، الافصاح، ج۲، ص۳۸۴ برای استفاداتی از آن، به کوشش محمد راغب طباخ، حلب، ۱۳۶۶ق /۱۹۴۷م.
۱۰. الاشراف ، در مسائل خلاف از قاضی عبدالوهاب بن علی مالکی (د ۴۲۲ق /۱۰۳۱م) که از آثار متداول مالکیان در این رشته بوده است. [۹۱]
ابن هبیره یحیی، الافصاح، ج۱، ص۲۱۵، به کوشش محمد راغب طباخ، حلب، ۱۳۶۶ق /۱۹۴۷م.
[۹۲]
ابن هبیره یحیی، الافصاح، ج۱، ص۲۲۰، به کوشش محمد راغب طباخ، حلب، ۱۳۶۶ق /۱۹۴۷م.
[۹۳]
ابن خیر اشبیلی محمد، فهرسة، ج۱، ص۲۴۵، به کوشش فرانسیسکو کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م.
گزارش شده که این کتاب در مطبعة الاداره در تونس به چاپ رسیده است. ۱۱. تأسیس النظر فی الخلافات الفقهیة ، تألیف ابوزید دبوسی (د ۴۳۰ق /۱۰۳۹م) از فقیهان حنفی ماوراء النهر که در قاهره (۱۳۲۰ق) به چاپ رسیده است. ۱۲. مسائل الخلاف ، اثر سید مرتضی علی بن حسین موسوی (د ۴۳۶ق /۱۰۴۴م)، عالم شهیر امامی در بغداد . مؤلف در کتاب دیگرش الانتصار بارها بدان ارجاع کرده، و طوسی در الفهرست یادآور شده که این کتاب به پایان نرسیده بوده است. [۹۸]
ذهبی احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۷، ص۵۸۹، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۴ق /۱۹۸۴م.
علاوه بر این اثر یافت نشده، اطلاعات وسیعی در باب اختلاف الفقها، در الانتصار سید مرتضی آمده است. ۱۳. اختلاف الفقهاء الخمسة ، تألیف ابومحمد ابن حزم اندلسی (د ۴۵۶ق /۱۰۶۴م)، احیا کننده مذهب فقهی ظاهری . به گفته ذهبی [۹۹]
ذهبی احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۸، ص۱۹۴، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۴ق /۱۹۸۴م.
او دراین کتاب اختلاف آراء داوود اصفهانی پیشوای ظاهریه با فقیهان چهارگانه را مورد بررسی قرار داده بوده است.علاوه بر این اثر یافت نشده، مجموعة المحلی از ابن حزم، خود یک منبع مهم در فقه مقایسه ای است. ۱۴. الخلاف ، اثر محمد بن حسن طوسی (د ۴۶۰ق /۱۰۶۸م) شیخ طایفه امامیه . او در این کتاب دیدگاه امامیه را مقدم ساخته، و سپس در مقام مقایسه به بیان آراء صحابه ، تابعین و فقیهان دیگر از مذاهب مشهور و نامشهور پرداخته است. در پاره ای مسائل، مقایسه دوگانه مذهب امامیه با شافعیه دیده می‌شود و در مسائلی به اختلافات داخلی امامیه نیز اشاره شده است. [۱۰۲]
طوسی محمد، الخلاف، ج۱، ص۱۲، تهران، ۱۳۷۷ق.
[۱۰۳]
طوسی محمد، الخلاف، ج۱، ص۵۳، تهران، ۱۳۷۷ق.
اختلافات داخلی شافعیه در سطحی گسترده [۱۰۴]
طوسی محمد، الخلاف، ج۱، ص۳۹، تهران، ۱۳۷۷ق.
[۱۰۵]
طوسی محمد، الخلاف، ج۱، ص۴۶، تهران، ۱۳۷۷ق.
و از آنِ حنفیه [۱۰۶]
طوسی محمد، الخلاف، ج۱، ص۱۳، تهران، ۱۳۷۷ق.
[۱۰۷]
طوسی محمد، الخلاف، ج۱، ص۲۵، تهران، ۱۳۷۷ق.
و مالکیه [۱۰۸]
طوسی محمد، الخلاف، ج۱، ص۳۴، تهران، ۱۳۷۷ق.
[۱۰۹]
طوسی محمد، الخلاف، ج۱، ص۶۰، تهران، ۱۳۷۷ق.
در سطحی محدودتر دیده می‌شود.الخلاف طوسی در عین حال یک کتاب فقه استدلالی است و در هر مسأله، ادله مورد استناد مذاهب نیز بررسی شده اند. الخلاف بارها، از جمله در ۱۳۷۷ق در تهران به چاپ رسیده است و به تفصیل دوره کامل ابواب فقه را در بردارد. از عالمان امامیه، فضل بن حسن طبرسی در المؤتلف من المختلف [۱۱۰]
فضل بن حسن طبرسی، المؤتلف من المختلف، چاپ قم، ۱۴۱۰ق.
و مفلح بن حسن صیمری در تلخیص الخلاف [۱۱۱]
مفلح بن حسن صیمری، تلخیص الخلاف، چاپ قم، ۱۴۰۸ق.
اختصاری از آن فراهم آورده اند.۱۵. حلیة العلماء ، تألیف ابوبکر قفال چاچی (د ۵۰۷ق /۱۱۱۳م) از عالمان شافعی. وی در این اثر تفصیلی، آراء صحابه و تابعین و فقیهان نامشهور را در کنار مذاهب چهارگانه مورد مقایسه قرار داده، و گاه به نظریات شیعه و ظاهریه نیز عنایت داشته است. همچنین وی از اختلافات داخلی شافعیه [۱۱۲]
قفال محمد، حلیة العلماء، ج۱، ص۶۹، به کوشش یاسین احمد ابراهیم درادکه، عمان، ۱۹۸۸م.
[۱۱۳]
قفال محمد، حلیة العلماء، ج۱، ص۷۶-۷۷، به کوشش یاسین احمد ابراهیم درادکه، عمان، ۱۹۸۸م.
و در سطحی محدودتر حنفیه [۱۱۴]
قفال محمد، حلیة العلماء، ج۱، ص۷۴، به کوشش یاسین احمد ابراهیم درادکه، عمان، ۱۹۸۸م.
[۱۱۵]
قفال محمد، حلیة العلماء، ج۱، ص۹۶-۹۷، به کوشش یاسین احمد ابراهیم درادکه، عمان، ۱۹۸۸م.
نیز یاد کرده است.مجلداتی از این کتاب به کوشش یاسین احمد ابراهیم درادکه در بیروت (۱۴۰۳ق /۱۹۸۰م) به چاپ رسید و پس از سالی چند به همراه دیگر اجزای باقی مانده، به کوشش همو در ۷ مجلد در عمان (۱۹۸۸م)، منتشر شد. ۱۶. الاشراف علی مذاهب الاشراف یا اختلاف العلماء، اثر وزیر عون الدین ابن هبیره (د ۵۶۰ق /۱۱۶۵م) که خود بخشی از مجموعه بزرگ الافصاح عن معانی الصحاح است. الاشراف که در اختلاف مذاهب اربعه نوشته شده، و مؤلف در آن، علاوه بر مقایسه آراء پیشوایان مذهب، به آراء دیگر فقیهان چهار مذهب نیز پرداخته است، با عنوان الافصاح در دو مجلد به کوشش محمد راغب طباخ در حلب ، [۱۱۶]
ابن هبیره یحیی، الافصاح، به کوشش محمد راغب طباخ، حلب، ۱۳۶۶ق /۱۹۴۷م.
به طبع رسیده است.مؤلف که خود فقیهی حنبلی است، در این کتاب به گردآوری و مقایسه اقوال مختلف نقل شده از احمد بن حنبل عنایت کم نظیری نشان داده است. ۱۷. البحر الزخار ، تألیف احمد بن یحیی ابن مرتضی (د ۸۴۰ق/ ۱۴۳۶م)، از فقیهان و امامان زیدی یمن . این کتاب که مؤلف در آن آراء فقیهان زیدیه را با مذاهب گوناگون فقهی مقایسه کرده است و در نوع خود منبعی بی نظیر شمرده می‌شود، در ۶ مجلد در بیروت (۱۳۶۶ق/ ۱۹۴۷م) به چاپ رسیده است. ۸ - سایر تألیفاتعلاوه بر آثار یاد شده، از دیگر تألیفات که می‌توان بدان‌ها اشاره کرد، این آثارند: الاختلاف از ابواسحاق ابن جابر بغدادی (د ۳۱۰ق)، فقیه ظاهری ؛ [۱۱۷]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۷۲.
[۱۱۸]
ذهبی احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۴، ص۲۸۵، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۴ق /۱۹۸۴م.
مسائل الخلاف از ابوسعید بردعی (د ۳۱۷ق)، فقیه حنفی (نسخه خطی موجود در جامع زیتونة تونس)؛ مسائل الخلاف از ابوبکر وراق مروزی (د ۳۲۹ یا ۳۳۳ق)، فقیه مالکی (نسخه خطی موجود در جامع قرویین فاس)؛ اختلاف العلماء از ابوبکر آجری (د ۳۶۰ق)، فقیه اصحاب حدیث ؛ [۱۱۹]
رودانی محمد، صلة الخلف، ج۱، ص۱۲۴- ۱۲۵، به کوشش محمد حجی، بیروت، ۱۴۰۸ق /۱۹۸۸م.
مسائل الخلاف از قاضی عبدالعزیز اصفهانی جزری (د بعد از ۳۷۷ق)، فقیه ظاهری؛ [۱۲۰]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۷۳.
المختلف از ابوالقاسم صفار ، عالم حنفی ؛ [۱۲۱]
قرشی عبدالقادر، الجواهر المضیئة، ج۲، ص۶۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق.
[۱۲۲]
قرشی عبدالقادر، الجواهر المضیئة، ج۲، ص۱۳۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق.
[۱۲۳]
قرشی عبدالقادر، الجواهر المضیئة، ج۲، ص۲۳۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق.
الخلاف الکبیر از ابویعلی ابن فراء (د ۴۵۸ق)، فقیه حنبلی؛ [۱۲۴]
ابن رجب عبدالرحمان، الذیل علی طبقات الحنابلة، ج۱، ص۹، به کوشش هانری لائوست و سامی دهان، دمشق، ۱۳۷۰ق /۱۹۵۱م.
[۱۲۵]
ابن رجب عبدالرحمان، الذیل علی طبقات الحنابلة، ج۱، ص۲۰۶، به کوشش هانری لائوست و سامی دهان، دمشق، ۱۳۷۰ق /۱۹۵۱م.
[۱۲۶]
ششن رمضان، نوادر المخطوطات العربیة فی مکتبات ترکیا، ج۱، ص۳۰۵ برای نسخه خطی بخشی از آن در کتابخانه فیض الله افندی ترکیه، بیروت، ۱۴۰۰ق/ ۱۹۸۰م.
الخلاف الکبیر ابوالخطاب کلوذانی (د ۵۱۰ ق) و اثری با همین عنوان از ابن زاغونی (د ۵۲۷ق) هر دو از فقیهان حنبلی ؛ [۱۲۷]
ابن رجب عبدالرحمان، الذیل علی طبقات الحنابلة، ج۱، ص۱۴۳، به کوشش هانری لائوست و سامی دهان، دمشق، ۱۳۷۰ق /۱۹۵۱م.
[۱۲۸]
ابن رجب عبدالرحمان، الذیل علی طبقات الحنابلة، ج۱، ص۲۱۷، به کوشش هانری لائوست و سامی دهان، دمشق، ۱۳۷۰ق /۱۹۵۱م.
رؤوس المسائل جارالله زمخشری (د ۵۳۸ق). [۱۲۹]
جارالله زمخشری، رؤوس المسائل، چاپ بیروت، ۱۴۰۷ق /۱۹۸۷م.
[۱۳۰]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۳۳ برای معرفی آثاری دیگر.
[۱۳۱]
سامرایی صبحی، مقدمه بر اختلاف العلماء، ج۱، ص۱۰-۱۱، (هم، مروزی).
[۱۳۲]
اف کِرن، رساله «اختلاف الفقهاء طبری»، ج۱، ص۶۲، ۱۹۰۱.
۹ - فهرست‌منابع(۱) آبی حسن، کشف الرموز، قم، ۱۴۰۸ق. (۲) ابن بابویه محمد، معانی الاخبار، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۱ش. (۳) ابن خیر اشبیلی محمد، فهرسة، به کوشش فرانسیسکو کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م. (۴) ابن رجب عبدالرحمان، الذیل علی طبقات الحنابلة، به کوشش هانری لائوست و سامی دهان، دمشق، ۱۳۷۰ق /۱۹۵۱م. (۵) ابن شاذان فضل، الایضاح، بیروت، ۱۴۰۲ق /۱۹۸۲م. (۶) ابن مقفع عبدالله، رسالة فی الصحابة، آثار ابن المقفع، بیروت، ۱۴۰۹ق /۱۹۸۹م. (۷) ابن ندیم، الفهرست. (۸) ابن هبیره یحیی، الافصاح، به کوشش محمد راغب طباخ، حلب، ۱۳۶۶ق /۱۹۴۷م. (۹) ابواسحاق شیرازی ابراهیم، طبقات الفقهاء، به کوشش خلیل میس، بیروت، دارالقلم. (۱۰) ابوسعید کدمی محمد، الجامع المفید، مسقط، ۱۴۰۶ق /۱۹۸۵م. (۱۱) ابویوسف یعقوب، الخراج، بیروت، ۱۳۹۹ق /۱۹۷۹م. (۱۲) ترمذی محمد، سنن، به کوشش احمد محمد شاکر و دیگران، قاهره، ۱۳۵۷ق /۱۹۳۸م. (۱۳) تفسیر، منسوب به نعمانی، همراه ج۹۰ بحار الانوار مجلسی، بیروت، ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م. (۱۴) حاجی خلیفه، کشف الظنون. (۱۵) دارمی عبدالله، سنن، دمشق، ۱۳۴۹ق. (۱۶) درجینی احمد، طبقات المشایخ بالمغرب، به کوشش ابراهیم طلای، قسنطینه، ۱۳۹۴ق /۱۹۷۴م. (۱۷) دفتر کتابخانه اسعد افندی، استانبول، محمودبک مطبعه سی. (۱۸) ذهبی احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۴ق /۱۹۸۴م. (۱۹) رودانی محمد، صلة الخلف، به کوشش محمد حجی، بیروت، ۱۴۰۸ق /۱۹۸۸م. (۲۰) سامرایی صبحی، مقدمه بر اختلاف العلماء (هم، مروزی). (۲۱) سبکی عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش محمودمحمدطناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، ۱۳۸۴ق /۱۹۶۵م. (۲۲) سید مرتضی علی، الانتصار، نجف، ۱۳۹۱ق/ ۱۹۷۱م. (۲۳) سیوطی، الجامع الصغیر، قاهره، ۱۳۷۳ق /۱۹۵۴م. (۲۴) سیوطی، رساله نوراللمعة، ضمن مجموعة الرسائل المنیریة، بیروت، ۱۹۷۰م، ج ۱. (۲۵) شافعی محمد، الام، بیروت، دارالمعرفه. (۲۶) شافعی محمد، الرسالة، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، ۱۳۵۸ق /۱۹۳۹م. (۲۷) ششن رمضان، نوادر المخطوطات العربیة فی مکتبات ترکیا، بیروت، ۱۴۰۰ق/ ۱۹۸۰م. (۲۸) شماخی احمد، السیر، به کوشش احمد بن سعود سیابی، مسقط، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۷م. (۲۹) صنعانی عبدالرزاق، المصنف، به کوشش حبیب الرحمان اعظمی، بیروت، ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م. (۳۰) طبری محمد، اختلاف الفقهاء، بیروت، دارالکتب العلمیه. (۳۱) طحاوی احمد، اختلاف الفقهاء، به کوشش محمد صغیر حسن معصومی، اسلام آباد، ۱۳۹۱ق. (۳۲) طوسی محمد، الخلاف، تهران، ۱۳۷۷ق. (۳۳) طوسی محمد، الفهرست، نجف، کتابخانه مرتضویه. (۳۴) قاضی عبدالجبار، فضل الاعتزال، فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة، به کوشش فؤاد سید، تونس، ۱۳۹۳ق /۱۹۷۴م. (۳۵) قاضی عیاض، ترتیب المدارک، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت /طرابلس، ۱۳۸۷ق /۱۹۶۷م. (۳۶) قرشی عبدالقادر، الجواهر المضیئة، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق. (۳۷) قفال محمد، حلیة العلماء، به کوشش یاسین احمد ابراهیم درادکه، عمان، ۱۹۸۸م. (۳۸) کندی محمد، بیان الشرع، قاهره، ۱۴۰۴ق /۱۹۸۴م. (۳۹) لکنوی محمد، الفوائد البهیة، قاهره، ۱۳۲۴ق /۱۹۰۶م. (۴۰) مروزی محمد، اختلاف العلماء، به کوشش صبحی سامرایی، بیروت، ۱۴۰۶ق /۱۹۸۶م. (۴۱) مسند زید بن علی (علیه‌السلام)، به کوشش عبدالواسع بن یحیی واسعی، بیروت، ۱۹۶۶م. (۴۱) مفید محمد، الاعلام، قم، ۱۴۱۳ق. (۴۲) مناوی عبدالرئوف، «کنوز الحقائق»، در حاشیه الجامع الصغیر (هم، سیوطی). (۴۳) اف کِرن، رساله «اختلاف الفقهاء طبری»، ۱۹۰۱. (۴۴) مجلسی محمدباقر بن محمدتقی، بحار الانوار، مؤسسة الوفاء، چاپ بیروت، ۱۴۰۳ ق. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «اختلاف الفقهاء»، ج۷، ص۲۹۹۹. رده‌های این صفحه : فقه | کتب فقهی شیعه
|